Nâng cao năng lực quản lý và dòng lợi nhuận từ các sản phẩm cây dược liệu tự nhiên tại Việt Nam

Báo cáo Nâng cao năng lực quản lý và lợi ích từ các sản phẩm cây dược liệu tự nhiên tại Việt Nam ghi nhận các thành tựu của Dự án do Chính phủ Anh tài trợ thông qua Quỹ Sáng kiến Darwin. Dự án tập trung cải thiện sinh kế của các hộ dân thu hái cây dược liệu và hương liệu tự nhiên (MAPs) tại tỉnh Bắc Kạn, xây dựng phương thức thu hái bền vững các loại cây dược liệu trong tự nhiên đồng thời khuyến khích các hoạt động và chính sách chế biến và buôn bán dược liệu tự nhiên có trách nhiệm trong phạm vi ngành công nghiệp khai thác, chế biến và buôn bán dược liệu tự nhiên. 

Bắc Cạn là địa phương có tỉ lệ nghèo cao, khoảng 40% các hộ dân được xếp dưới mức nghèo. Hoạt động thu hái cây dược liệu và hương liệu tự nhiên (MAPs) đóng vai trò quan trọng đối với nền kinh tế địa phương, chiếm tới 20% thu nhập của các hộ gia đình. Trước đây, nhiều cây dược liệu như Giảo Cổ Lam Gynostemma pentaphyllum và Cẩu Tích Cibotium barometz đã từng bị thu hái không bền vững. Chính điều này đã khiến cho nguồn tài nguyên dược liệu ngày càng trở nên khan hiếm và nguồn thu nhập chính của các hộ dân cũng bị giảm sút. 

Các dự án bảo tồn thiên nhiên quốc tế sẽ không thể thành công nếu không nhận được sự hỗ trợ từ cộng đồng địa phương. Bên cạnh việc bảo tồn các nguồn tài nguyên dược liệu trong tự nhiên, chúng ta cần tạo điều kiện để đảm bảo sinh kế bền vững cho các hộ dân địa phương sinh sống dựa vào việc thu hái dược liệu tự nhiên. Các nỗ lực này góp phần giảm đói nghèo và cải thiện nền kinh tế địa phương

Bộ trưởng Bộ Môi trường Vương quốc Anh, Bà Thérèse Coffey cho biếtBà cũng cho biết: “Chính phủ Anh thông qua Quỹ Sáng kiến Darwin đã góp phần triển khai thành công hơn 1,000 dự án. Điều này thể hiện sự cam kết và vai trò lãnh đạo của Chính phủ Anh trong việc bảo tồn nhiều giống loài hoang dã cũng như nâng cao chất lượng cuộc sống của các nhóm cộng đồng dân cư, thông qua đó góp phần bảo tồn đa dạng sinh học trên toàn thế giới.”

Những kết quả mà Dự án gặt hái được tại tỉnh Bắc Cạn nằm ngoài sự mong đợi khi hơn 1,000 hộ dân thu hái thuộc phạm vi can thiệp của Dự án đã có thể tăng thu nhập hàng năm trung bình từ việc thu hái và buôn bán các loại cây dược liệu và hương liệu tự nhiên lên 530,00 đồng (tương đương với 22 đô la Mĩ). Dự án cũng thành công trong việc xây dựng các quy định và phương pháp thu hái nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững của những giống cây dược liệu trong tự nhiên cũng như hình thành được một mô hình bảo tồn mẫu có thể áp dụng tại những địa phương khác. 

Theo Bà Sarah Ferguson, Trưởng Đại điện của Tổ chức TRAFFIC tại Việt Nam: “Kết quả đạt được tại Bắc Cạn cho thấy mô hình của Dự án đã được triển khai thành công và có thể được áp dụng tại các địa phương khác tại Việt Nam.”

“Tuy nhiên, chúng ta cũng cần biết rằng không còn nhiều thời gian để có thể trì hoãn: đây là một nhu cầu cấp thiết nhằm hỗ trợ triển khai hoạt động thương mại có trách nhiệm và tìm kiếm các loại cây dược liệu tự nhiên tại Việt Nam.”, bà cũng chia sẻ thêm.

Trong suốt quá trình triển khai Dự án, Tổ chức TRAFFIC cùng các đơn vị đối tác đã tham vấn cho các hộ dân thu hái địa phương về cách thu hái cây dược liệu tự nhiên mà vẫn đảm bảo sinh kế bền vững và cùng Chi Cục Kiểm lâm tỉnh Bắc Cạn phát triển Bộ Tài liệu bỏ túi Hướng dẫn thu hoạch Giảo Cổ Lam, Cẩu Tích và các loại cây dược liệu và hương liệu tự nhiên khác có trách nhiệm bằng cả Tiếng Việt và Tiếng Anh. Dự án cũng đã giới thiệu và phân phát 500 bộ tài liệu hướng dẫn cho các hộ dân thu hái địa phương, 

Theo đó, tổ chức TRAFFIC đã phát triển Kế hoạch Quản lí Loài và Vùng dựa trên những thành tựu của nguồn Giảo Cổ Lam và Cẩu Tích trong giai đoạn triển khai của Dự án và đã được thông qua bởi Chi Cục Kiểm lâm tỉnh nhằm đảm bảo sự phát triển lâu dài của các nguồn dược liệu tự nhiên, bên cạnh đó còn tổ chức các khóa đào tạo nâng cao khả năng nhạy bén và đàm phán trong kinh doanh của các hộ dân thu hái địa phương. 

Dự án phát triển 15 Nhóm lợi ích, qua đó giúp hộ dân thu hái địa phương có tầm ảnh hưởng lên những đàm phán thương mại thay vì hoạt động riêng lẻ. Một vài trong số những nhóm này thể hiện sự quan tâm tới việc đăng kí giấy phép kinh doanh cho nhóm để có thể hoạt động hợp pháp trong tương lai. 

Dự án còn cung cấp các loại máy sấy dược liệu và các loại thiết bị hỗ trợ khác cho các hộ dân thu hái nhằm nâng cao năng suất. Máy có thể sản xuất với khối lượng lớn, đồng thời giúp kéo dài tuổi thọ của sản phẩm cũng như đảm bảo tiêu chí vệ sinh an toàn thực phẩm so với phương thức sấy khô truyền thống. Bộ tài liệu cũng gợi ý cách thức cải tiến bao bì sản phẩm.

Kim chỉ nam của Dự án là Tiêu chuẩn FairWild chú trọng vào thực tiễn thu hái bền vững và thương mại công bằng đối với các loài dược liệu có nguồn gốc tự nhiên.  Dự án tuân theo những Nguyên tắc tiêu chuẩn FairWild, để đưa ra những định hướng thu hái dược liệu tối ưu bền vững cũng như các nguyên tắc tiếp cận và chỉ ra những lợi ích mà hộ dân thu hái được hưởng. Bên cạnh xây dựng điều kiện lao động công bằng cho hộ dân thu hái tuân thủ theo Tiêu chuẩn FairWild, Dự án còn tập trung vào nhiệm vụ nâng cao vị thế cho những hộ dân thu hái là phụ nữ, với lí do phần đa các hộ dân thu hái đều là chị em phụ nữ đến từ các vùng dân tộc thiểu số. Trong giai đoạn cuối triển khai của Dự án, 415 đối tượng là chị em phụ nữ đã tham gia vào khóa đào tạo và 70 người đã tham gia vào các Nhóm lợi ích. Bốn hộ dân thu hái đã trở thành cán bộ đào tạo nòng cốt của Dự án. 

Bà Nông Thị Huế, một thành viên của Nhóm lợi ích Xuân Lạc, chia sẻ với Đài Tiếng nói Việt Nam VOV: ”Tôi đã tham gia vào khóa đào tạo của Dự án về kĩ thuật khai thác bền vững mà từ đó các thế hệ về sau vẫn có thể phát triển và khai thác trong tương lai.”

Bà cũng cho biết: “Trước khi tham gia vào khóa đào tạo, tôi chỉ biết thu hoạch bất cứ cái gì mình muốn, thậm chí ngay cả những cây dược liệu mới bén rẽ mà không nhận ra đây là hành động gây hại tới loài. Chương trình đào tạo của Dự án đã giúp tôi nâng cao năng lực thu hoạch và kiến thức về cây dược liệu.”

Ở quy mô quốc gia, Dự án góp phần đánh giá những lỗ hổng trong chính sách và hệ thống pháp luật Việt Nam trong hoạt động khai thác và thương mại nguồn lâm sản, qua đó đưa ra những kiến nghị cải thiện hiện trạng. Cùng với Bộ Y tế, nội dung hoạt động của Dự án tổng hợp từ những thực tiễn của tiêu chuẩn FairWild và Thông tư quốc gia, trong đó tập trung vào những thực hành tốt trồng trọt và thu hái. 

Hướng tiếp cận thực tiễn của tiêu chuẩn FairWild tới hoạt động sử dụng nguồn tài nguyên dược liệu bền vững và hưởng các lợi ích chung là cơ hội để kiện toàn Nghị định số 59/2017/ND-CP mà đang trong qua trình được xem xét.

Dự án thúc đẩy khả năng lãnh đạo của doanh nghiệp trong nhiệm vụ tìm kiếm các loại cây dược liệu tự nhiên bền vững, bao gồm hoạt động tổ chức các buổi hội thảo về khai thác bền vững và các thực hành tuân thủ tiêu chuẩn FairWild cho các sáng kiến trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp. Tất cả những nội dung này làm nền tảng cho sáng kiến và chương trình khác trong tương lai. 

Trong suốt quá trình thực hiện Dự án, Tổ chức TRAFFIC đã có cơ hội được hợp tác với các cơ quan chính phủ, các tổ chức phi chi chính phủ cũng như cộng đồng doanh nghiệp. Trong đó phải kể đến Chi Cục Kiểm lâm tỉnh Bắc Kạn, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ Y tế - Viện Y Học Cổ truyền, Bộ Tài nguyên và Môi trường, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, Cục Bảo tồn Đa dạng Sinh học, Trung tâm Triển khai Thương mại Sinh học Việt Nam, Công ty Cổ phần Thực phẩm Green Viet, Trường Đại học Dược Hà Nội, Công ty Cổ phần sản phẩm Thiên nhiên DK và DK Natura. 

Dự án và bản báo cáo được tài trợ bởi Quỹ Sáng kiến Darwin được tài trợ bởi Chính phủ Anh với mục tiêu bảo tồn đa dạng sinh học. 

Chúng tôi cũng xin chân thành cảm ơn Quỹ Bảo tồn Thiên nhiên Keidanren đã hỗ trợ cho một số hoạt động của Dự án trong năm đầu tiên.